อญฺญสมานเจตสิกวณฺณนา

[2] กถนฺติ สรูปสมฺปโยคาการานํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ผุสตีติ ผสฺโส (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 ธมฺมุเทสวารผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา), สฺวายํ ผุสนลกฺขโณฯ อยญฺหิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตติ, สา จสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลขาทกาทีนํ ปสฺสนฺตสฺส ปรสฺส เขฬุปฺปาทาทิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ เวทยติ อารมฺมณรสํ อนุภวตีติ เวทนา, สา เวทยิตลกฺขณาฯ อารมฺมณรสานุภวนญฺหิ ปตฺวา เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอกเทสมตฺเตเนว รสํ อนุภวนฺติ, เอกํสโต ปน อิสฺสรวตาย เวทนาว อนุภวติฯ ตถา เหสา ‘‘สุโภชนรสานุภวนกราชา วิยา’’ติ วุตฺตาฯ สุขาทิวเสน ปนสฺสา เภทํ สยเมว วกฺขติฯ นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาติ สญฺญํ กตฺวา ชานาตีติ สญฺญา, สา สญฺชานนลกฺขณาฯ สา หิ อุปฺปชฺชมานา ทารุอาทีสุ วฑฺฒกิอาทีนํ สญฺญาณกรณํ วิย ปจฺฉา สญฺชานนสฺส การณภูตํ อาการํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติฯ นิมิตฺตการิกาย ตาเวตํ ยุชฺชติ, นิมิตฺเตน สญฺชานนฺติยา ปน กถนฺติ? สาปิ ปุน อปราย สญฺญาย สญฺชานนสฺส นิมิตฺตํ อาการํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชตีติ น เอตฺถ โกจิ อสมฺภโวฯ

เจเตติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภิสนฺทหติ, สงฺขตาภิสงฺขรเณ วา พฺยาปารมาปชฺชตีติ เจตนาฯ ตถา หิ อยเมว อภิสงฺขรเณ ปธานตฺตา วิภงฺเค สุตฺตนฺตภาชนิเย สงฺขารกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน ‘‘สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา’’ติ (สํ. นิ. 3.79) วตฺวา ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ตฺยาทินา (วิภ. 21) นิทฺทิฏฺฐาฯ สา เจตยิตลกฺขณา, เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกคฺคตาวิตกฺกวิจารปีตีนํ สรูปวิภาวนํ เหฏฺฐา อาคตเมวฯ

ชีวนฺติ เตน สมฺปยุตฺตธมฺมาติ ชีวิตํ, ตเทว สหชาตานุปาลเน อาธิปจฺจโยเคน อินฺทฺริยนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ อนุปาลนลกฺขณํ อุปฺปลาทิอนุปาลกํ อุทกํ วิยฯ กรณํ กาโร, มนสฺมิํ กาโร มนสิกาโร, โส เจตโส อารมฺมเณ สมนฺนาหารลกฺขโณฯ วิตกฺโก หิ สหชาตธมฺมานํ อารมฺมเณ อภินิโรปนสภาวตฺตา เต ตตฺถ ปกฺขิปนฺโต วิย โหติ, เจตนา อตฺตนา อารมฺมณคฺคหเณน ยถารุฬฺเห ธมฺเมปิ ตตฺถ ตตฺถ นิโยเชนฺตี พลนายโก วิย โหติ, มนสิกาโร เต อารมฺมณาภิมุขํ ปโยชนโต อาชานียานํ ปโยชนกสารถิ วิยาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ธมฺมานญฺหิ ตํ ตํ ยาถาวสรสลกฺขณํ สภาวโต ปฏิวิชฺฌิตฺวา ภควตา เต เต ธมฺมา วิภตฺตาติ ภควติ สทฺธาย ‘‘เอวํ วิเสสา อิเม ธมฺมา’’ติ โอกปฺเปตฺวา อุคฺคหณปริปุจฺฉาทิวเสน เตสํ สภาวสมธิคมาย โยโค กรณีโย, น ปน ตตฺถ ตตฺถ วิปฺปฏิปชฺชนฺเตหิ สมฺโมโห อาปชฺชิตพฺโพติ อยเมตฺถ อาจริยานํ อนุสาสนีฯ สพฺเพสมฺปิ เอกูนนวุติจิตฺตานํ สาธารณา นิยมโต เตสุ อุปฺปชฺชนโตติ สพฺพจิตฺตสาธารณา นามฯ

[3] อธิมุจฺจนํ อธิโมกฺโข, โส สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ, อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน อินฺทขีโล วิย ทฏฺฐพฺโพฯ วีรานํ ภาโว, กมฺมํ, วิธินา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํ, อุสฺสาโห, โส สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนลกฺขโณฯ วีริยวเสน หิ เตสํ โอลีนวุตฺติตา น โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา อิมสฺส วิตกฺกาทีหิ วิเสโส สุปากโฏ โหติฯ ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตา, โส กตฺตุกามตาลกฺขโณฯ ตถา เหส ‘‘อารมฺมณคฺคหเณ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิยา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 เยวาปนกวณฺณนา) วุจฺจติฯ

ทานวตฺถุวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตกาเลปิ เจส วิสฺสชฺชิตพฺเพน เตน อตฺถิโกว ขิปิตพฺพอุสูนํ คหเณ อตฺถิโก อิสฺสาโส วิยฯ โสภเนสุ ตทิตเรสุ จ ปกาเรน กิณฺณา วิปฺปกิณฺณาติ ปกิณฺณกาฯ

[4] โสภนาเปกฺขาย อิตเร, อิตราเปกฺขาย โสภนา จ อญฺเญ นาม, เตสํ สมานา น อุทฺธจฺจสทฺธาทโย วิย อกุสลาทิสภาวาเยวาติ อญฺญสมานาฯ

อญฺญสมานเจตสิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อกุสลเจตสิกวณฺณนา

[5] เอวํ ตาว สพฺพจิตฺตสาธารณวเสน, ปกิณฺณกวเสน จ โสภเนตรสภาเว เตรส ธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ เหฏฺฐา จิตฺตวิภาเค นิทฺทิฏฺฐานุกฺกเมน อกุสลธมฺมปริยาปนฺเน ปฐมํ, ตโต โสภนธมฺมปริยาปนฺเน จ ทสฺเสตุํ ‘‘โมโห’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ อเหตุกา ปน อาเวณิกธมฺมา นตฺถีติ น เต วิสุํ วุตฺตาฯ อารมฺมเณ มุยฺหตีติ โมโห, อญฺญาณํ, โส อารมฺมณสภาวจฺฉาทนลกฺขโณฯ อารมฺมณคฺคหณวสปฺปวตฺโตปิ เหส ตสฺส ยถาสภาวปฺปฏิจฺฉาทนากอาเรเนว ปวตฺตติฯ น หิรียติ น ลชฺชตีติ อหิริโก, ปุคฺคโล, ธมฺมสมูโห วาฯ อหิริกสฺส ภาโว อหิริกฺกํ, ตเทว อหิริกํฯ น โอตฺตปฺปตีติ อโนตฺตปฺปํฯ ตตฺถ คูถโต คามสูกโร วิย กายทุจฺจริตาทิโต อชิคุจฺฉนลกฺขณํ อหิริกํ, อคฺคิโต สลโภ วิย ตโต อนุตฺตาสลกฺขณํ อโนตฺตปฺปํฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ชิคุจฺฉติ นาหิริโก, ปาปา คูถาว สูกโร;

น ภายติ อโนตฺตปฺปี, สลโภ วิย ปาวกา’’ติฯ